Εμπεδοκλής

[Η ΖΩΗ ΤΟΥ]

Ο Εμπεδοκλής έζησε στον Ακράγαντα της Σικελίας τον 5ο αιώνα π.Χ. και υπήρξε μια από τις θρυλικότερες μορφές στο χώρο των προσωκρατικών φιλοσόφων. Ο βίος του είναι γεμάτος με απόκρυφες ιστορίες και θαύματα που αγγίζουν τα όρια του μύθου. Στο πρόσωπο του οι Ακργαντίνοι δεν έβλεπαν μόνο έναν μεγάλο φιλόσοφο αλλά και έναν άξιο πολιτικό, ιατρό, μάντη, μάγο και ποιητή. Ο Διογένης Λαέρτιος, στο 8ο Βιβλίο του, αναφέρει μία σειρά από θρυλικές ιστορίες σχετικά με τον θάνατο του Εμπεδοκλή: "Σχετικά με τον θάνατο του λέγονται διάφορα πράγματα. Ο Ηρακλείδης που ανέφερε τα σχετικά με την γυναίκα που δεν ανέπνεε, ότι δηλαδή δοξάστηκε ο Εμπεδοκλής όταν έστειλε πίσω ζωντανή τη νεαρή γυναίκα, λέει ότι πρόσφερε θυσία στο χωράφι του Πεισιάνακτος. Είχε καλέσει και μερικούς από τους φίλους του, ανάμεσα τους και τον Παυσανία. 


Μετά το γλέντι οι υπόλοιποι αποτραβήχτηκαν και αναπαύονταν, άλλοι κάτω από δέντρα του διπλανού χωραφιού και άλλοι όπου ήθελαν. Ο Εμπεδοκλής έμεινε εκεί που είχε καθίσει. Όταν σηκώθηκαν το πρωί, ήταν ο μόνος που έλειπε. Άρχισαν να τον αναζητούν και οι δούλοι που ρωτήθηκαν έλεγαν πως δεν γνωρίζουνε τίποτε. Ένας τότε είπε ότι τα μεσάνυχτα είχε ακούσει μια πολύ δυνατή φωνή που καλούσε τον Εμπεδοκλή και ότι μετά απ' αυτό σηκώθηκε και είδε ουράνιο φως και μία λάμψη. Τίποτε άλλο…. Ο Έρμιππος λέει ότι θεράπευσε κάποια Ακραγαντίνη Πάνθεια που την είχαν ξεγραμμένη οι γιατροί και γι' αυτό έκανε τη θυσία και ότι αυτοί τους οποίους είχε καλέσει ήταν περίπου ογδόντα. Ο Ιππόβοτος αναφέρει πως, όταν σηκώθηκε, προχώρησε προς την Αίτνα και μόλις έφτασε πλησίασε στους κρατήρες της φωτιάς και εξαφανίστηκε, θέλοντας μ' αυτό τον τρόπο να ενισχύσει τη φήμη ότι είχε γίνει θεός" (3)

[Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ]

Ο Εμπεδοκλής με τη φιλοσοφία του αναζητά την πραγματική γνώση και ουσία της φύσεως. Η φύση χαρακτηρίζεται από μία αιώνια εναλλαγή . Η εν-αλλαγή αυτή βρίσκεται ανάμεσα στην αλλαγή του Ηράκλειτου (Γίγνεσθαι) και την σταθερότητα του Παρμενίδη (Είναι). Ο Εμπεδοκλής στέκεται ανάμεσα σ' αυτές τις δύο φιλοσοφικές θέσεις και ορίζει σαν πρωταρχική αιτία γέννησης όλων των όντων την κίνηση τεσσάρων πρωταρχικών στοιχείων που ονομάζει "ριζώματα". Τα στοιχεία αυτά 1. Η φωτιά (Ζευς) 2. Το νερό (Νήστις) 3. Η γη (Αϊδωνεύς ή Άδης) και 4. Ο Αέρας (Ήρα). Η κίνηση αυτών των στοιχείων οφείλεται σε δύο αντίθετες δυνάμεις που τις ονομάζει Φιλότητα και Νείκος. Η Φιλότητα είναι η θετική δύναμη της αγάπης που ενώνει τα πράγματα και Νείκος η αρνητική που τα διαχωρίζει. Η σχέση αυτών των αντίρροπων δυνάμεων είναι αυτή που διατηρεί την ισορροπία στο σύμπαν ("Σφαίρος"). Η γένεση και ο θάνατος, η Φιλότητα και το Νείκος είναι για τον Εμπεδοκλή ένας αιώνιος κύκλος, μία εναλλαγή που εξασφαλίζει τη διαιώνιση του κόσμου

[ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ]

Το έργο του Εμπεδοκλή αποτελείται από δύο εξάμετρα ποιήματα, το Περί Φύσεως (2.000 στίχοι) και οι Καθαρμοί (3.000 στίχοι). Οι στίχοι που διασώθηκαν από όλο το έργο του Εμπεδοκλή είναι 450 και αποτελούν το μεγαλύτερο σωζόμενο κείμενο προσωκρατικού φιλοσόφου. Αναφέρονται και μερικά ακόμα έργα του όπως ο Ιατρικός Λόγος (600 στίχοι), τα Περσικά, οι Πολιτικοί Λόγοι και οι Τραγωδίες. Ο τρόπος γραφής του Εμπεδοκλή είναι φανερά επηρεασμένος από τον Παρμενίδη και τον Όμηρο. Οι επικοί στίχοι του Εμπεδοκλή έχουν μία τεράστια δυναμική που δημιουργεί στον αναγνώστη ή τον μελετητή σειρά από σκέψεις ή αναλύσεις. Το γεγονός αυτό οδήγησε πολλούς μετέπειτα φιλοσόφους, όπως τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, να πραγματευτούν μέσα στα έργα τους τις θέσεις του Εμπεδοκλή και έτσι να σωθούν μέχρι σήμερα πολλά αποσπάσματα του μεγάλου φιλοσόφου.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

α) [Τα Ριζώματα και η εναλλαγή] στίχοι 6,7,8 (1)

6. Τα τέσσερα ριζώματα των πάντων άκου πρώτα: Ζευς λαμπερός, Ήρα ζωοδότρα, Αϊδωνεύς και η Νήστις
που δακρύζοντας θνητό κρουνό αναβρύζει

7. … [ριζώματα] που δεν μπήκαν στο γίγνεσθαι
 

8. Κάτι άλλο θα σου πω,
φύση δεν έχει κανένα από τα θνητά
και ούτε τέλος με ολέθριο θάνατο,
παρά μόνο σμίξιμο και εναλλαγή όσων σμίξαν,
"φύση" το ονομάζουν οι άνθρωποι ωστόσο.

β) [Η Φιλότητα και το Νείκος] στίχοι 17,21, Σιμπλίκιος, εις Φυσικά (2)

17. Διπλή ιστορία θα σου πω.
Κάποτε απ' τα πολλά βγήκε το ένα
και μι' άλλη φορά
απ' το ένα τα πολλά.
Διπλή είναι η γέννηση των θνητών,
διπλή και η φθορά τους,
τη μία τη φέρνει και τη χαλάει η σύναξη των πραγμάτων,
την άλλη την θρέφει και τη σταματάει ο χωρισμός τους.
Κι αυτή η εναλλαγή δεν έχει τελειωμό,
άλλοτε η Φιλότητα ενώνει τα πράγματα και τα κάνει ένα,
και άλλοτε το Νείκος τα χωρίζει.

21 Μα έλα, δες τα όσα μαρτυρούν του λόγου την αλήθεια,
αν κάτι που ανέφερα λειψό είναι στη μορφή
τον ήλιο τον ολόλαμπρο, που πυρπολεί το βλέμμα,
και όλα τα αθάνατα που λούζονται στου ήλιου τις αχτίδες,
τη σκοτεινή και δροσερή βροχή, που είναι μέσα σ' όλα.
Κι από τη γη αναβλύζουν πράγματα ριζωμένα και στερεά.
Στο Μίσος, όλα διαφέρουν στη μορφή και είναι χωρισμένα
μα στην Αγάπη, συνάζονται και ποθούνε το' να το άλλο.
Απ' αυτά βγαίνουν όλα όσα ήταν, είναι και θα είναι στο μέλλον,
βλάστησαν δέντρα κι άνδρες και γυναίκες,
θηρία και πουλιά, νερόθρεφτα ψάρια,
και οι θεοί οι μακρόβιοι, οι πρώτοι στις τιμές.
Γιατί μονάχα αυτά υπάρχουν, αλλά διατρέχοντας το' να το άλλο
γίνεται η όψη τους αλλιώτικη.
Τόσο τ' αλλάζει το μίγμα.

γ) [Η ανάμειξη των ριζωμάτων] στίχοι 23,24,25, Σιμπλίκιος, εις Φυσικά (2)

23. Όπως όταν ζωγράφοι χρωματίζουν αναθήματα,
άντρες που από χάρισμα την τέχνη τους κατέχουν,
αφού πάρουν στα χέρια τους πολύχρωμα χορτάρια
κι αρμονικά τα σμίξουν άλλα πιο πολύ και άλλα πιο λίγο,
φτιάχνουν απ' αυτά μορφές που με κάθε τι μοιάζουν,
πλάθοντας δέντρα και άντρες και γυναίκες ,
θηρία και πουλιά και υδρόβια ψάρια
μα και μακρόβιους θεούς, πιο τιμημένους απ' όλα,.
Έτσι λοιπόν ας μη σε απατάει ο νους
ότι είναι αλλού των θνητών η πηγή,
οσωνδήποτε - πολυάριθμων -φανερώθηκαν,
αλλά σωστά μάθε τα αυτά, ακούγοντας του θεού τον λόγο.

24 Κορφές με άλλες κορφές συνάπτοντας
ας μην φτιάξω μόνο μία ατραπό του λόγου.

25 Και δυό φορές, αυτό που χρειάζεται , καλό είναι να ειπωθεί

δ) [Ο Σφαίρος], στίχοι 27,28,29,30,31 (1)

27 Εκεί δεν διαφαίνονται ούτε του ήλιου τα γρήγορα μέλη
ούτε το δασύ γένος της γης ούτε η θάλασσα,
σε τόσο πυκνή κρυφότητα συναρμογής έχει στηθεί
ο Σφαίρος ο κυκλοειδής χαιρόμενος τη γύρω μοναξιά του.

27α Ούτε διχόνοια ούτε διαμάχη μες στα μέλη [ του Σφαίρου ]

28 Από παντού προς τον εαυτό του ίσος και κατά πάντα απέραντος
ο Σφαίρος ο κυκλοειδής χαιρόμενος τη γύρω μοναξιά του.

29 Από την πλάτη του δεν ξεπετιούνται δυό κλαδιά,
ούτε και πόδια, ούτε γρήγορα γόνατα, ούτε γενετήσια μέλη,
αλλά ήταν Σφαίρος και από παντού ίσος προς τον εαυτό του.

30 Αλλά αφού μέσα στα μέλη του αυξήθηκε η Διαμάχη
και σε τιμές ορθώθηκε στο πέρασμα του χρόνου,
που εναλλασσόμενος δένεται με ευρύτατο όρκο…

31 Όλα κατά σειράν σειόντουσαν τα μέλη του θεού.

ε) [Κοσμογονία και Φύση] (1)

38 Εμπρός λοιπόν, θα σου πω [βάζοντας] τον ήλιο ως αρχή,
από πού γεννήθηκαν όλα όσα εμείς βλέπουμε τώρα:
[ είναι ] η γη και ο πόντος πολυκύματος και ο υγρός αέρας
κι ο αιθέρας ο Τιτάν που σφίγγει τα πάντα σε κύκλο

40 Ο Ήλιος με τα οξέα βέλη του και η ιλαρή Σελήνη.

41 [Ο ήλιος] συναθροισμένος περιπολεί τον μέγα ουρανό.

42 [Ο ήλιος] αντανακλά φως και αντικρίζει τον Όλυμπο με άφοβο πρόσωπο.

43 [Η σελήνη] σε κυκλική τροχιά γύρω απ' τη γη ελίσσεται αλλότριο φως.

48 Η γη τη νύχτα θέτει, ενάντια στεκούμενη στο φως.

52 Πολλές φωτιές καίνε κάτω από το έδαφος

54 Ο αιθέρας καταδύεται με μακριές ρίζες κάτω από τη γη

55 Της γης ιδρώτας η θάλασσα

56 Το αλάτι έπηξε, χτυπημένο απ' τις ριπές του ήλιου.

67 Στο πιο θερμό μέρος της γης εκτεινόταν το αρσενικό φύλο,
γι' αυτό οι άντρες είναι πιο μαύροι, πιο ανδρείοι
και πιο τριχωτοί

88 Από τα δύο μάτια βγαίνει μια ματιά

108 Όσο αλλάζουν οι άνθρωποι φύση, τόσο συμβαίνει ν' αλλάζουν και οι σκέψεις τους

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) Γιάννη Τζαβάρα,
Η ποίηση του Εμπεδοκλή
Κείμενα - Μετάφραση - Σχόλια : Γιάννης Τζαβάρας
Εκδόσεις Δωδώνη (Αθήνα - Γιάννινα 1988)

(2) G.S. KIRK - J.E. RAVEN - M. SCHOFIELD,
Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι, Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος (σελ 288 - 331)
Μετάφραση: Δημοσθένης Κούρτοβικ
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (Αθήνα 1990)

(3) Διογένης Λαέρτιος,
Βίοι Φιλοσόφων Άπαντα, Βιβλίο 8, Εμπεδοκλής (σελ 53-78)
Μετάφραση : Μεταφραστική Ομάδα Κάκτου
Εκδόσεις Κάκτος (Αθήνα 1994)

(4) Σωκράτης Γκίκας - Ιάσων Ευαγγέλου
Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι
Μετάφραση: Σωκράτης Γκίκας - Ιάσων Ευαγγέλου
Εκδόσεις Σαββάλας (Αθήνα 1995)